คุณานํ มูลภูตสฺส, โทสานํ พลฆาติโน;

อิติ สีลสฺส วิญฺเญยฺยํ, อานิสํสกถามุขนฺติฯ

สีลปฺปเภทกถา

[10] อิทานิ ยํ วุตฺตํ กติวิธํ เจตํ สีลนฺติ, ตตฺริทํ วิสฺสชฺชนํฯ สพฺพเมว ตาว อิทํ สีลํ อตฺตโน สีลนลกฺขเณน เอกวิธํฯ

จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธํฯ ตถา อาภิสมาจาริกอาทิพฺรหฺมจริยกวเสน, วิรติอวิรติวเสน, นิสฺสิตานิสฺสิตวเสน, กาลปริยนฺตอาปาณโกฏิกวเสน, สปริยนฺตาปริยนฺตวเสน, โลกิยโลกุตฺตรวเสน จฯ

ติวิธํ หีนมชฺฌิมปณีตวเสนฯ ตถา อตฺตาธิปเตยฺยโลกาธิปเตยฺยธมฺมาธิปเตยฺยวเสน, ปรามฏฺฐาปรามฏฺฐปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน, วิสุทฺธาวิสุทฺธเวมติกวเสน, เสกฺขาเสกฺขเนวเสกฺขนาเสกฺขวเสน จฯ

จตุพฺพิธํ หานภาคิยฐิติภาคิยวิเสสภาคิยนิพฺเพธภาคิยวเสนฯ ตถา ภิกฺขุภิกฺขุนีอนุปสมฺปนฺนคหฏฺฐสีลวเสน, ปกติอาจารธมฺมตาปุพฺพเหตุกสีลวเสน, ปาติโมกฺขสํวรอินฺทฺริยสํวรอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลวเสน จฯ

ปญฺจวิธํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลาทิวเสนฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘ปญฺจ สีลานิ – ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ, อปรามฏฺฐปาริสุทฺธิสีลํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีล’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.37)ฯ ตถา ปหานเวรมณีเจตนาสํวราวีติกฺกมวเสนฯ

[11] ตตฺถ เอกวิธโกฏฺฐาเส อตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ทุวิธโกฏฺฐาเส ยํ ภควตา ‘‘อิทํ กตฺตพฺพ’’นฺติ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทปูรณํ, ตํ จาริตฺตํฯ ยํ ‘‘อิทํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตสฺส อกรณํ, ตํ วาริตฺตํฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถฯ จรนฺติ ตสฺมิํ สีเลสุ ปริปูรการิตาย ปวตฺตนฺตีติ จาริตฺตํฯ วาริตํ ตายนฺติ รกฺขนฺติ เตนาติ วาริตฺตํฯ ตตฺถ สทฺธาวีริยสาธนํ จาริตฺตํ, สทฺธาสาธนํ วาริตฺตํฯ เอวํ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธํฯ

ทุติยทุเก อภิสมาจาโรติ อุตฺตมสมาจาโรฯ อภิสมาจาโร เอว อาภิสมาจาริกํฯ อภิสมาจารํ วา อารพฺภ ปญฺญตฺตํ อาภิสมาจาริกํ, อาชีวฏฺฐมกโต อวเสสสีลสฺเสตํ อธิวจนํฯ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภาวภูตนฺติ อาทิพฺรหฺมจริยกํ, อาชีวฏฺฐมกสีลสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตญฺหิ มคฺคสฺส อาทิภาวภูตํ, ปุพฺพภาเคเยว ปริโสเธตพฺพโตฯ เตนาห – ‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว สุปริสุทฺโธ โหตี’’ติ (ม. นิ. 3.431)ฯ ยานิ วา สิกฺขาปทานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานีติ วุตฺตานิ, อิทํ อาภิสมาจาริกสีลํฯ เสสํ อาทิพฺรหฺมจริยกํฯ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนํ วา อาทิพฺรหฺมจริยกํฯ ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนํ อาภิสมาจาริกํฯ ตสฺส สมฺปตฺติยา อาทิพฺรหฺมจริยกํ สมฺปชฺชติฯ เตเนวาห – ‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อาภิสมาจาริกํ ธมฺมํ อปริปูเรตฺวา อาทิพฺรหฺมจริยกํ ธมฺมํ ปริปูเรสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ติ (อ. นิ. 5.21)ฯ เอวํ อาภิสมาจาริกอาทิพฺรหฺมจริยกวเสน ทุวิธํฯ

ตติยทุเก ปาณาติปาตาทีหิ เวรมณิมตฺตํ วิรติสีลํฯ เสสํ เจตนาทิ อวิรติสีลนฺติ เอวํ วิรติอวิรติวเสน ทุวิธํฯ

จตุตฺถทุเก นิสฺสโยติ ทฺเว นิสฺสยา ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จฯ ตตฺถ ยํ ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ (ที. นิ. 3.320; ม. นิ. 1.186; อ. นิ. 5.206; 7.50) เอวํ ภวสมฺปตฺติํ อากงฺขมาเนน ปวตฺติตํ, อิทํ ตณฺหานิสฺสิตํฯ ยํ ‘‘สีเลน สุทฺธี’’ติ เอวํ สุทฺธิทิฏฺฐิยา ปวตฺติตํ, อิทํ ทิฏฺฐินิสฺสิตํฯ ยํ ปน โลกุตฺตรํ โลกิยญฺจ ตสฺเสว สมฺภารภูตํ, อิทํ อนิสฺสิตนฺติ เอวํ นิสฺสิตานิสฺสิตวเสน ทุวิธํฯ

ปญฺจมทุเก กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา สมาทินฺนํ สีลํ กาลปริยนฺตํฯ ยาวชีวํ สมาทิยิตฺวา ตเถว ปวตฺติตํ อาปาณโกฏิกนฺติ เอวํ กาลปริยนฺตอาปาณโกฏิกวเสน ทุวิธํฯ

ฉฏฺฐทุเก ลาภยสญาติองฺคชีวิตวเสน ทิฏฺฐปริยนฺตํ สปริยนฺตํ นามฯ วิปรีตํ อปริยนฺตํฯ

วุตฺตมฺปิ เจตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘กตมํ ตํ สีลํ สปริยนฺตํ? อตฺถิ สีลํ ลาภปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ยสปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ญาติปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ องฺคปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํฯ กตมํ ตํ สีลํ ลาภปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ, อิทํ ตํ สีลํ ลาภปริยนฺต’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.38)ฯ เอเตเนว อุปาเยน อิตรานิปิ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ อปริยนฺตวิสฺสชฺชเนปิ วุตฺตํ ‘‘กตมํ ตํ สีลํ น ลาภปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กิํ โส วีติกฺกมิสฺสติ, อิทํ ตํ สีลํ น ลาภปริยนฺต’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.38)ฯ เอเตเนวุปาเยน อิตรานิปิ วิตฺถาเรตพฺพานิฯ เอวํ สปริยนฺตาปริยนฺตวเสน ทุวิธํฯ

สตฺตมทุเก สพฺพมฺปิ สาสวํ สีลํ โลกิยํฯ อนาสวํ โลกุตฺตรํฯ ตตฺถ โลกิยํ ภววิเสสาวหํ โหติ ภวนิสฺสรณสฺส จ สมฺภาโรฯ ยถาห – ‘‘วินโย สํวรตฺถาย, สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถาย, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถาย, ปาโมชฺชํ ปีตตฺถาย, ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย, ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, สมาธิ ยถาภูตญาณทสฺสนตฺถาย, ยถาภูตญาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย, วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนตฺถาย, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย, เอตทตฺถา กถา, เอตทตฺถา มนฺตนา, เอตทตฺถา อุปนิสา, เอตทตฺถํ โสตาวธานํ, ยทิทํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข’’ติ (ปริ. 366)ฯ โลกุตฺตรํ ภวนิสฺสรณาวหํ โหติ ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส จ ภูมีติ เอวํ โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิธํฯ

[12] ติเกสุ ปฐมตฺติเก หีเนน ฉนฺเทน จิตฺเตน วีริเยน วีมํสาย วา ปวตฺติตํ หีนํฯ มชฺฌิเมหิ ฉนฺทาทีหิ ปวตฺติตํ มชฺฌิมํฯ ปณีเตหิ ปณีตํฯ ยสกามตาย วา สมาทินฺนํ หีนํฯ ปุญฺญผลกามตาย มชฺฌิมํฯ กตฺตพฺพเมวิทนฺติ อริยภาวํ นิสฺสาย สมาทินฺนํ ปณีตํฯ ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน, อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ เอวํ อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺฐํ วา หีนํฯ อนุปกฺกิลิฏฺฐํ โลกิยํ สีลํ มชฺฌิมํฯ โลกุตฺตรํ ปณีตํฯ ตณฺหาวเสน วา ภวโภคตฺถาย ปวตฺติตํ หีนํฯ อตฺตโน วิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติตํ มชฺฌิมํฯ สพฺพสตฺตานํ วิโมกฺขตฺถาย ปวตฺติตํ ปารมิตาสีลํ ปณีตนฺติ เอวํ หีนมชฺฌิมปณีตวเสน ติวิธํฯ

ทุติยตฺติเก อตฺตโน อนนุรูปํ ปชหิตุกาเมน อตฺตครุนา อตฺตนิคารเวน ปวตฺติตํ อตฺตาธิปเตยฺยํฯ โลกาปวาทํ ปริหริตุกาเมน โลกครุนา โลเก คารเวน ปวตฺติตํ โลกาธิปเตยฺยํฯ ธมฺมมหตฺตํ ปูเชตุกาเมน ธมฺมครุนา ธมฺมคารเวน ปวตฺติตํ ธมฺมาธิปเตยฺยนฺติ เอวํ อตฺตาธิปเตยฺยาทิวเสน ติวิธํฯ

ตติยตฺติเก ยํ ทุเกสุ นิสฺสิตนฺติ วุตฺตํ, ตํ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ ปรามฏฺฐตฺตา ปรามฏฺฐํฯ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส มคฺคสมฺภารภูตํ เสกฺขานญฺจ มคฺคสมฺปยุตฺตํ อปรามฏฺฐํฯ เสกฺขาเสกฺขานํ ผลสมฺปยุตฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธนฺติ เอวํ ปรามฏฺฐาทิวเสน ติวิธํฯ

จตุตฺถตฺติเก ยํ อาปตฺติํ อนาปชฺชนฺเตน ปูริตํ, อาปชฺชิตฺวา วา ปุน กตปฏิกมฺมํ, ตํ วิสุทฺธํฯ อาปตฺติํ อาปนฺนสฺส อกตปฏิกมฺมํ อวิสุทฺธํฯ วตฺถุมฺหิ วา อาปตฺติยา วา อชฺฌาจาเร วา เวมติกสฺส สีลํ เวมติกสีลํ นามฯ ตตฺถ โยคินา อวิสุทฺธสีลํ วิโสเธตพฺพํ, เวมติเก วตฺถุชฺฌาจารํ อกตฺวา วิมติ ปฏิวิเนตพฺพา ‘‘อิจฺจสฺส ผาสุ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ วิสุทฺธาทิวเสน ติวิธํฯ

ปญฺจมตฺติเก จตูหิ อริยมคฺเคหิ ตีหิ จ สามญฺญผเลหิ สมฺปยุตฺตํ สีลํ เสกฺขํฯ อรหตฺตผลสมฺปยุตฺตํ อเสกฺขํฯ เสสํ เนวเสกฺขนาเสกฺขนฺติ เอวํ เสกฺขาทิวเสน ติวิธํฯ

ปฏิสมฺภิทายํ ปน ยสฺมา โลเก เตสํ เตสํ สตฺตานํ ปกติปิ สีลนฺติ วุจฺจติ, ยํ สนฺธาย ‘‘อยํ สุขสีโล, อยํ ทุกฺขสีโล, อยํ กลหสีโล, อยํ มณฺฑนสีโล’’ติ ภณนฺติ, ตสฺมา เตน ปริยาเยน ‘‘ตีณิ สีลานิ, กุสลสีลํ อกุสลสีลํ อพฺยากตสีลนฺติ (ปฏิ. ม. 1.39)ฯ เอวํ กุสลาทิวเสนปิ ติวิธนฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อกุสลํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตสฺส สีลสฺส ลกฺขณาทีสุ เอเกนปิ น สเมตีติ อิธ น อุปนีตํ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนวสฺส ติวิธตา เวทิตพฺพาฯ

[13] จตุกฺเกสุ ปฐมจตุกฺเก –

โยธ เสวติ ทุสฺสีเล, สีลวนฺเต น เสวติ;

วตฺถุวีติกฺกเม โทสํ, น ปสฺสติ อวิทฺทสุฯ

มิจฺฉาสงฺกปฺปพหุโล , อินฺทฺริยานิ น รกฺขติ;

เอวรูปสฺส เว สีลํ, ชายเต หานภาคิยํฯ

โย ปนตฺตมโน โหติ, สีลสมฺปตฺติยา อิธ;

กมฺมฏฺฐานานุโยคมฺหิ, น อุปฺปาเทติ มานสํฯ

ตุฏฺฐสฺส สีลมตฺเตน, อฆฏนฺตสฺส อุตฺตริ;

ตสฺส ตํ ฐิติภาคิยํ, สีลํ ภวติ ภิกฺขุโนฯ

สมฺปนฺนสีโล ฆฏติ, สมาธตฺถาย โย ปน;

วิเสสภาคิยํ สีลํ, โหติ เอตสฺส ภิกฺขุโนฯ

อตุฏฺโฐ สีลมตฺเตน, นิพฺพิทํ โยนุยุญฺชติ;

โหติ นิพฺเพธภาคิยํ, สีลเมตสฺส ภิกฺขุโนติฯ

เอวํ หานภาคิยาทิวเสน จตุพฺพิธํฯ

ทุติยจตุกฺเก ภิกฺขู อารพฺภ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานิ, ยานิ จ เนสํ ภิกฺขุนีนํ ปญฺญตฺติโต รกฺขิตพฺพานิ, อิทํ ภิกฺขุสีลํฯ ภิกฺขุนิโย อารพฺภ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานิ, ยานิ จ ตาสํ ภิกฺขูนํ ปญฺญตฺติโต รกฺขิตพฺพานิ, อิทํ ภิกฺขุนิสีลํฯ สามเณรสามเณรีนํ ทสสีลานิ อนุปสมฺปนฺนสีลํฯ อุปาสกอุปาสิกานํ นิจฺจสีลวเสน ปญฺจสิกฺขาปทานิ, สติ วา อุสฺสาเห ทส, อุโปสถงฺควเสน อฏฺฐาติ อิทํ คหฏฺฐสีลนฺติ เอวํ ภิกฺขุสีลาทิวเสน จตุพฺพิธํฯ

ตติยจตุกฺเก อุตฺตรกุรุกานํ มนุสฺสานํ อวีติกฺกโม ปกติสีลํฯ กุลเทสปาสณฺฑานํ อตฺตโน อตฺตโน มริยาทาจาริตฺตํ อาจารสีลํฯ ‘‘ธมฺมตา เอสา, อานนฺท, ยทา โพธิสตฺโต มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกนฺโต โหติ น โพธิสตฺตมาตุ ปุริเสสุ มานสํ อุปฺปชฺชิ กามคุณูปสํหิต’’นฺติ เอวํ วุตฺตํ โพธิสตฺตมาตุสีลํ ธมฺมตาสีลํฯ มหากสฺสปาทีนํ ปน สุทฺธสตฺตานํ, โพธิสตฺตสฺส จ ตาสุ ตาสุ ชาตีสุ สีลํ ปุพฺพเหตุกสีลนฺติ เอวํ ปกติสีลาทิวเสน จตุพฺพิธํฯ

จตุตฺถจตุกฺเก ยํ ภควตา ‘‘อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ (วิภ. 508; ที. นิ. 1.193) วํ วุตฺตํ สีลํ, อิทํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ นามฯ ยํ ปน ‘‘โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี, ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี…เป.… มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 1.22, 411; ที. นิ. 1.213; อ. นิ. 4.198) วุตฺตํ, อิทํ อินฺทฺริยสํวรสีลํฯ ยา ปน อาชีวเหตุปญฺญตฺตานํ ฉนฺนํ สิกฺขาปทานํ วีติกฺกมสฺส, ‘‘กุหนา ลปนา เนมิตฺติกตา นิปฺเปสิกตา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา’’ติ เอวมาทีนญฺจ ปาปธมฺมานํ วเสน ปวตฺตา มิจฺฉาชีวา วิรติ, อิทํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํฯ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวติ, ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติ (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58) อาทินา นเยน วุตฺโต ปฏิสงฺขานปริสุทฺโธ จตุปจฺจยปริโภโค ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ นามฯ

ปาติโมกฺขสํวรสีลํ

[14] ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺฐาย อนุปุพฺพปทวณฺณนาย สทฺธิํ วินิจฺฉยกถาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขณตาย วา ภินฺนปฏธราทิตาย วา เอวํ ลทฺธโวหาโร สทฺธาปพฺพชิโต กุลปุตฺโตฯ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ เอตฺถ ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํฯ ตญฺหิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมจยติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติฯ สํวรณํ สํวโร, กายิกวาจสิกสฺส อวีติกฺกมสฺเสตํ นามํฯ ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโรฯ เตน ปาติโมกฺขสํวเรน สํวุโต ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต, อุปคโต สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ วิหรตีติ อิริยติฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติอาทีนมตฺโถ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโร;